Pera Blagojević, Sava Savanović i Arnaut Pavle najpoznatiji su srpski vampiri. Malo je, međutim, poznato da je prvi slučaj vampirizma u Srbiji, ujedno i najkrvaviji po broju žrtava, zabeležen u Kragujevcu.

Imena kragujevačkih vampira nisu zabeležena, kao ni čime su se bavili, ni koliko su imali godina. To je verovatno i razlog zašto su „zaboravljeni”.

U aprilu 1725. godine kragujevački ober kapetan Staniša Marković Mlatišuma, komandant austrijske narodne milicije, prijavio je beogradskoj komandi slučaj koji je uznemirio varoš kraj Lepenice.

On je beogradskoj komandi „referisao” da su dva vampira, od kojih je jedan bio mrtav 72, a drugi 54 dana - usmrtili čak 42 osobe.

Srpskoj javnosti, dokument koji svedoči o ovom slučaju otkrio je istoričar iz Trstenika Ivan Nešić, a svetskoj pak profesor sa Univerziteta u Malagi Alvaro Garsija Marin.

Naime, Nešić je pre nekoliko godina stupio u kontakt sa istraživačem mitoloških fenomena iz Španije, koji mu je skrenuo pažnju na jedan almanah štampan u Bazelu 1791. godine. U tom bazelskom almanahu sa kraja 18. veka preštampan je dokument koji bi se mogao prevesti kao „Prilog o slučaju sujeverja iz Srbije”.

300 vojnika obezbeđivalo ekshumaciju

Prema tom dokumentu koji je datiran na april 1725. godine, a preštampan u bazelskom almanahu 66 godina kasnije (1791) iz Beograda komanda šalje lekara u Kragujevac, koji je uz prisustvo velikog broja lokalnog stanovništva iskopao grobove kragujevačkih vampira.

U tom almanahu navodi se da je istragu, odnosno iskopavanje grobova obezbeđivalo čak 300 vojnika, odnosno 2 kompanije austrijske vojske.

Nešić objašnjava toliki broj vojnika ne samo strahom lokalnog stanoviništa, već i podatkom da je  ekshumaciji prisustvao lično vojvoda Karl Aleksandar od Virtemberga - u to vreme regent koji je upravljao Kraljevinom Srbijom od 1720. do 1733. godine.

– Kako je reč o važnoj ličnosti, razumljiv je veliki broj vojnika, koji nisu tu samo da obezbede ekshumaciju, već i da zaštite vojvodu, objašnjava Nešić za portal Pressek.

U spisu stoji i da su po izvršenoj ekshumaciji svedoci „utvrdili da se radi o vampirima” – pošto su tela pokojnika bila očuvana.

Vampiri u mitologiji

Vampir je mitološko biće iz slovenske mitologije, posebno na Balkanu, koje preživljava tako što se hrani životnom energijom (uglavnom u vidu krvi) živih bića, bez obzira na to da li je vampir upokojeno ili živo biće. Vampirom se smatrao duh umrlog ili leš koga je oživeo zao duh ili đavo. Iako su priče o vampirima zabeležene u mnogim kulturama, možda čak i od praistorije, izraz vampir nije postao čest sve do početka 18. veka, nakon priliva vampirskog sujeverja u zapadnu Evropu iz oblasti gde su vampirske legende bile česte, poput Balkana i istočne Evrope, mada su u lokalnim varijantama takođe poznati pod različitim imenima.

Mnogi veruju da se u članu 20. Dušanovog zakonika govori o vampririma:

Taj član Zakona glasi: O vračarima, koji tela mrtvih spaljuju: I ljudi, koji vračbinama uzimaju iz grobova, te ih spaljuju, to selo, koje to učini, da plati vraždu, a ako bude pop na to došao, da mu se uzme popovstvo.

Naime, kada je prvi grob pokojnika koji je bio mrtav 72 dana otkopan najpre je primećeno da je „telo očuvano, da nema tragova truljenja, niti neprijatnih mirisa”. Kako se navodi, „lice mu je bilo prekriveno nekom buđi kao na hlebu, koje se lako uklonilo štapom”.

Kada su uklonili veo koji mu je pokrivao lice ugledali su savršeno obrijane obraze - oči su bile „neznatno utonule”, a ruke „kao kod neke pralje”.

Telo iz rake su izvukli kragujevački Romi, koji su kako se navodi u izveštaju, dovedeni na groblje samo da bi obavili ovaj posao. Svedoci kažu da je pokojnik izgledao kao da je umro pre sat ili dva.   

Kod drugog muškarca koji se upokojio pre 54 dana, prilikom otvaranja kovčega primećen je „zao miris”, koji je u izvešaju opisan kao „kod tek spremljenih krvavica”.

Dalje se navodi da su im na licu mesta odrubili glave iz kojih je potekla krv, proboli ih kočevima i spalili ih.

Zanimljivo, da bi utvrdili zašto se tela nisu raspala, „komisija” je odlučila da otvori još jedan grob, Kragujevčanke, koja je bila sahranjena mesec dana ranije. Leš je bio raspadnut, i video se skelet.  

Ovaj događaj desio se 6. aprilu 1725. godine, a ostali poznati slučajevi su datirani te godine, ali kasnije tokom leta. Iz toga proizilazi da je kragujevački slučaj prvi u svetu zabeležen slučaj vampirizma.

Ipak, prema rečima istoričara Ivana Nešića, valja biti oprezan kod ovakvih istorijskih podataka.

– Još uvek nemamo sve činjenice, pa možemo samo da nagađamo - da li je dokument autentičan ili nije, kaže Nešić.

On dodaje da su vampiri oduvek bili predmet mistike. 

– Svi koji su se bavili vampirima i vampirizmom želeli su nešto da dodaju, tako da danas nemamo dobro proučene istorijske podatke, kaže naš sagovornik.

Sudar dva poimanja sveta

Arheolog Miloš Jurišić, direktor Narodnog muzeja Šumadije, smatra da iza priče o vampirima u 18. veku u Srbiji stoje razlozi koji nisu u sferi paranormalnih pojava, već da postoje moguća naučna objašnjenja.

Jedno objašnjenje je psihološko-sociološke prirode, a drugo biološko-medicinske, a mogli su biti i kombinacija više različitih faktora.

– Po mom mišljenju ukoliko uzmemo sociološki i psihološki aspekt u obzir, u pitanju je sudar dva poimanja sveta: germanskog - strogo matematičkog i proračunatog i slovenskog, srpskog, balkanskog, koji je sklon kreativnom načinu rešavanja problema.

U tom sukobu, Austrijancima je trebao tačan popis novih podanika carske krune odnosno vojnih obveznika, a Srbima je trebalo da nađu način da izbegnu popisne liste austrijskih okupatora, vojnu obavezu i plaćanje poreza, pa su se prijavljivali kao umrli, ili su se smišljeno maskirali kako bi se pročuo glas da više nisu među živima, kaže Jurišić za Pressek.

Naravno, habsburška okupaciona vlast to nije mogla tek tako prepustiti slučaju, pa su morali i lično da se uvere organizovanjem ekspedicije koja bi utvrdila tačno činjenično stanje.

– Ekspedicija je došla i utvrdila je ono što je jedino i mogla - ništa. Dakle u ovom slučaju prodor evropskog racionalnog poimanja u balkanski iracionlni svet nije uradio plodom, odnosno došlo je do stvaranja istorijskih zapisa o bićima iz slovenske mitologije, objašnjava Jurišić.

Ukoliko je u pitanju biološko-medicinsko objašnjenje, dodaje naš sagovornik, moguća je pojava neke tada nepoznate bolesti među osiromašenim stanovništvom Srbije, iscrpljenim dugotrajnim ratnim sukobima na granici dve civilizacije.

– Simptomi te bolesti su mogli biti pojava kliničkih smrti, neki vid komatoznog stanja, ili nekontrolisanog padanja u nesvest kao posledica narkolepsije, kada bi svi ostali svedoci bili uvereni da je došlo do smrti pojedinca, ali da bi nakon buđenja iz „mrtvih” takva osoba bila prokažena kao vampir, što se odrazilo na širenje panike među stanovništvom, stvaranje legendi, a što se kasnije pročulo i do sedišta austrijske uprave u Beogradu koja je morala da reaguje, ističe Jurišić.

On dodaje da kada bi se u ovom slučaju danas znao tačan položaj groba nekog od „prokuženih” vampira, moglo bi se izvršiti arheološko iskopavanje i antropološko testiranje i utvrditi da li postoje tragovi koji bi ukazivali na neku poznatu ili nepoznatu bolest, trovanje ili genetske mutacije.

Gde su bila kragujevačka groblja početkom 18. veka

U vreme austrougarske okupacije Kragujevca, prema rečima Nenada Karamijalkovića, etnologa i antropologa iz kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, ekshumacija „kragujevačkih vampira” mogla je da se odigra samo na 2 groblja u varoši. Jedno se nalazilo kod Stare crkve, a drugo na prostoru kod današnje Fontane.

- Na prostoru oko današnje Stare crkve je bilo groblje – to znamo po starim fotografijama na kojima su oko crkve vidljiva grobna mesta. Sa druge strane, muslimansko groblje je bilo kod današnje Fontane. Međutim, u vreme austrijske okupacije Kragujevca tu su počeli da se sahranjuju i hrišćani, objašnjava Karamijalković.

Vremenom su oba groblja izmeštana na obode grada, a obe lokacije danas se nalazi u samom centru grada.

Inače, Kragujevac je nakon Požarevačkog mira dobio nove urbane obrise.

U ovom periodu Kragujevac je dobio vojni značaj i postao pravi vojnički grad - pretvoren u vojno utvrđenje s jakom vojničkom posadom i postao je vojno-administrativni centar. Za strategijske potrebe Austrijanci izgrađuju u blizini Kamene ćuprije, koja je ojačana i utvrđena, veće utvrđenje okruženo palisadama i rovom (šancom) ispunjenim vodom iz Lepenice, kao centar distrikta kragujevačkog, ali i kao komandanturu srpske milicije za ceo južni front.

Kako je Kragujevac izgledao u prvoj polovini 18. veka - video rekonstrukciju izgleda Šanca uradili su Miloš Jurišić i Vladan Trkulja 

Psoglavi iz vremena kneza Miloša

Ovo nije jedina priča o natprirodnim pojavama u Kragujevcu. Slučaj iz 1725. godine tek od nedavno je poznat javnosti. Međutim, o slučaju iz 1834. godine, čuvenom „psoglavu” zabeleženo je dosta toga, pa i reakcije žitelja, pa na osnovu toga možemo da zaključimo kakva je bila atmosfera u tadašnjoj srpskoj prestonici. 

Naime, kako je zapisano u knjizi „Putovanje po novoj Srbiji” Sretena Popovića, Kragujevac je 1834. godine bio sav obuzet paničnim strahom, te posle sutona na ulicama varoši, ali i sokacima okolnih sela nije bilo ljudi.

U gradu i okolini dešavala se serija zverskih ubistava.

- U okolnim selima beše se pojavio nekakav psoglav, čudnog izgleda i sa velikim i vrlo sjajnim okom na čelu. Svaki dan su se javljale nove priče o njegovim čudesima. Najviše je napadao na žene, pa se govorilo: „Podavi sav ženski rod”, zapisano je Sreten Popović, lični sekretar kneginje Ljubice.

Da bi umirio Kragujevčane, knez Miloš posla svoje najhrabrije momke da tu napast ili uhvate ili da je ubiju.

- I oni je uhvatiše i dovedoše u Kragujevac. Izgledala je kao čovek, u opancima i čarapama, obmotan nekim kožama, a glava mu beše smešno nameštena, po izgledu, rekao bih, pseća je; na njoj se viđahu rogovi, a na čelu beše uglavljeno ogledalce, onako kao što naši seljaci i danas sa zaklopcem kutijice imaju, koje se po mesečini svetljaše i predstavljaše jedno oko, zabeležio je Popović.

Dalje se navodi da je knez Miloš da bi umirio narod, naredio da se „psoglavi” pretuće štapovima, a da je ovaj vikao i lelekao kao i svaki dvonožac i zaklinjao se da neće više ljude plašiti.

Napadi su prestali, ali ko je bio „psoglavi” nikada nije otkriveno – pa se veruje da je prebijanje štapovima bila samo Miloševa predstava da umiri narod.

Prema ovom događaju nastalo je nekoliko književnih dela, a najpoznatiji je roman „Đavo i mala gospođa” Đorđa Milosavljevića.

Inače, Nenad Karamijalković, etnolog i antropolog, prisetio se da je u 2 navrata o vamirima u Kragujevcu pisala i ovdašnja štampa u 20. veku. Naime, u jednom slučlaju iz 1920-tih gde se Kragujevčani žale na vampira, kao i u slučaju iz 1938. godine, gde je policija na kraju privela vampira. (Ceo članka vidi na slici)

Trojica najpoznatijih srpskih vampira

Najpoznatiji srpski vampir je ustvari književni lik - Sava Savanović. Lik se spominje u priči Milovana Glišića i u srpskom horor filmu „Leptirica” iz 1973. godine.

Svetsku slavu stekao je i Petar Blagojević iz sela Kisiljevo. Nakon njegove smrti 1725. godine, za kratko vreme, iznenada je umrlo još devet ljudi iz tog sela. Svi oni su na samrtničkoj postelji tvrdili da ih je Petar posetio i da je pokušao da ih uguši.

Arnaut Pavle je još jedan poznati vampir iz sela pored Trstenika. Bio je vojnik najamnik i često je pričao o svom susretu sa vampirom u Grčkoj. Navodno, Pavle se borio sa vampirom i uspeo je da ga pobedi. Umro je 1725, iste godine kad i Petar Blagojević, a i nakon njegove smrti misteriozno su počeli da umiru ljudi iz sela.

 

Produkciju ove priče podržala je Tomson fondacija, kao deo projekta Kultura i kreativnost za Zapadni Balkan (CC4WBs). Priča je kreirana uz finansijsku podršku Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost autora i ne predstavlja nužno stavove Evropske unije.